Znaczenie psychologii w leczeniu raka

Moment, w którym człowiek dowiaduje się o ciężkiej chorobie, to czas, kiedy wrogiem jest własne ciało. Chciałoby się od niego uciec, ale nie da się. Szok, panika i przerażenie trwają, ale choć jedną z reakcji obronnych może być chęć odizolowania się, chory potrzebuje kontaktu z drugim człowiekiem. A tutaj pojawia się problem.Lekarz podszedł do sprawy zadaniowo. Zaplanował cykl chemioterapii i radioterapii, potem operację, pewnie w głowie wyświetliły mu się jakieś statystyki, ale zapomniał zadbać o psychiczne samopoczucie pacjenta. To bardzo często się zdarza, lekarze są zabiegani, skoncentrowani tylko przez kilka minut na przypadku, nie mają chwili dla pacjenta- człowieka. Nawet gdyby znaleźli czas dla jednostki, to i tak nie potrafiliby pomóc, nie mają właściwego przygotowania (psychologicznego), do przekazywania trudnych informacji pacjentom, ani instrukcji jak podejść do psychiki osoby chorej, czy jej bliskich.

Nowotwór jest często dla rodziny i dla chorego swoistym sprawdzianem więzi, czy rozmowa na tematy najtrudniejsze przychodzi naturalnie. Tej nie somatycznej, a psychicznej sfery choroby nowotworowej dotyczy psychoonkologia. Psychosomatyka natomiast pokazuje, jak ogromne znaczenie w etiologii (pochodzeniu) i terapii wielu chorób ma psychika, a także ujmuje człowieka jako nierozerwalną psychofizyczną całość (holistycznie). Pacjenci, ich bliscy oraz lekarze onkolodzy muszą uświadomić sobie, konieczność działań psychologów i psychoonkologów na oddziałach onkologicznych, gdyż każdy nowotwór ma jeden automatyczny przerzut: do psychiki. Psychologiczne wsparcie pacjenta i jego rodziny powinno być standardem postępowania, gdyż jest niezbędne do przebiegu procesu zdrowienia.  Niestety, w Polsce korelacja pomiędzy stanem psychicznym pacjenta, a jego zdolnością do regeneracji jest wciąż ignorowana,więc nie zapewnia się choremu kompleksowej opieki medycznej, a tylko taka daje szansę na wyleczenie. W wielu przypadkach to właśnie „chora” psychika doskwiera bardziej, niż rzeczywisty nowotwór.

Psychoonkologia jest stosunkowo młodą, powstałą w latach 80. XX wieku interdyscyplinarną nauką stosowaną, obejmującą trzy obszary działań. Jej podstawowym zadaniem jest pomoc pacjentom i wsparcie dla ich rodzin w sytuacji diagnozy, leczenia choroby, leczenia nawrotów, jak również w okresie rekonwalescencji i utrzymania zdrowia (remisji choroby) lub znacznego zaawansowania choroby po kres życia. Psychoonkologia zajmuje się też profilaktyką i psychoedukacją. Choć pierwszym w kolejności działaniem powinna być pomoc stricte medyczna, trzeba dołożyć starań, aby nie dać sprowadzić człowieka do poziomu jedynie chorej tkanki. Z pomocą choremu i jego rodzinie może przyjść psycholog  lub inny specjalista jak, np. psychoonkolog. Psychoonkologia, to subdyscyplina, która zajmuje się przede wszystkim kondycją psychiczną osób dotkniętych nowotworem i bazowaniem w terapii na związku między pozytywnym podejściem a powodzeniem leczenia, jednak w spektrum jej zainteresowań znajduje się nie tylko chory, ale także jego rodzina i lekarze onkolodzy – ich przygotowuje się do przekazywania diagnozy i prowadzenia trudnych rozmów. Trzecim obszarem działań psychoonkologii jest łagodzenie psychologicznych następstw diagnozy i terapii choroby nowotworowej. Swój szybki rozwój zawdzięcza psychosomatyce, dziedzinie medycyny, która zajmuje się wpływem czynników psychologicznych na powstawanie zaburzeń i chorób somatycznych, w tym choroby nowotworowej. Nie da się wyleczyć ciała pomijając duszę, ani nie można zajmować się psychiką, pomijając ciało. Mówiąc najprościej psychoonkologia zajmuje się reakcjami emocjonalnymi pacjentów w różnych stadiach choroby nowotworowej, reakcjami emocjonalnymi ich rodzin i zajmującego się nimi personelu medycznego oraz wzajemnym ich oddziaływaniem. Najważniejszym celem jest zapewnienie pacjentom onkologicznym pomocy psychologicznej i wszechstronnego wsparcia, a w razie potrzeby psychoterapii i psychoprofilaktyki, oraz informowanie pacjentów, że mają prawo, możliwość w razie potrzeby skorzystania z pomocy psychologicznej w całym procesie choroby, od zdiagnozowania, aż po wyleczenie nowotworu i umożliwienie tego. Niestety nie w każdym szpitalu i klinice taka pomoc jest dostępna. Na szczęście to się zmienia i pomoc psychologiczna jest dostępniejsza dla pacjentów. W niektórych specjalistycznych ośrodkach leczenia nowotworów, na oddziałach pracują psychoonkolodzy, a w szpitalach mniejszych zaczynają być zatrudniani psychologowie. Natomiast opieki takiej bardzo często pozbawieni są chorzy w domach pomocy społecznej dla osób z chorobami nowotworowymi, w zakładach – opiekuńczo leczniczych, czy w hospicjach. Minie jeszcze sporo czasu zanim każdy chory na raka będzie miał szansę skorzystania ze wsparcia psychologicznego wraz ze swoją rodziną, ale warto postarać się, by uczynić to standardem.

Autor: Joanna Wiślicka, psycholog i terapeuta, pracuje autorskimi metodami i w podejściu skoncentrowanym na rozwiązaniu (TSR)

Bibliografia:

„Psychoonkologia w praktyce klinicznej” K. de Walden – Gałuszko, wyd. PZWL, 2010;

Zachęcam do przeczytania moich artykułów o podobnej tematyce:  https://psychologiabycia.wordpress.com/2013/06/17/konsekwencje-psychologiczne-nowotworow/

https://psychologiabycia.wordpress.com/2013/05/28/jak-wspierac-osobe-chora-na-raka/

https://psychologiabycia.wordpress.com/2020/04/20/niezwyklosc-zycia-tu-i-teraz/

Konsekwencje psychologiczne nowotworów

“Czas i zdrowie to dwa cenne skarby, których nie rozpoznajemy i nie doceniamy dopóki się nie wyczerpią.”
Denis Waitley

Psychologiczne aspekty choroby nowotworowej oddziałują na wszystkich ludzi, zarówno na tych, u których dopiero może wystąpić ta choroba, jak i na tych u których już wystąpiła oraz na ich bliskich. Podejrzenie nowotworu jest początkiem głębokiego kryzysu psychologicznego. Kryzys ten wymaga dostosowania dotychczasowych sposobów radzenia sobie z trudnościami do warunków niepewności w oczekiwaniu na diagnozę.

Konieczność ich wykonania jak i własne myśli o złej prognozie wywołują u ludzi silne napięcie psycho-fizyczne, które może doprowadzić do zmian w procesach poznawczych takich jak :
– zmiany w zakresie odbioru wrażeń – człowiek jest bardziej skupiony na tym co dzieje się w jego ciele niż na bodźcach z zewnątrz, można określić ten stan jako powikłany przebieg kontaktu i wymaga powtarzania podstawowych wskazówek i zaleceń
– zmiany w procesach myślenia – napór myśli, rozkojarzenie, myśli natrętne dotyczące np. sytuacji, które pacjent wiąże z przyczynami zachorowania
– czynnościowe zaburzenia pamięci.
Towarzyszące procesowi diagnozowania reakcje emocjonalne są wypadkową oceny stopnia zagrożenia podstawowych potrzeb :
– biologicznych – zdrowia, życia
– psychicznych – bezpieczeństwo, miłość, akceptacja
– społecznych – aktywność, realizacja celów i planów życiowych

Spostrzegane zagrożenie rodzi lęk, np. że w wyniku badań potwierdzi się diagnoza choroby nowotworowej, a co za tym idzie będzie konieczne leczenie zachowawcze bądź operacyjne. Niektórym pacjentom udaje się wypełniać w dalszym ciągu codzienne obowiązki, jakby nie przyjmowali do wiadomości objawów choroby, jednak zdecydowana większość odczuwa przygnębienie, obojętność wobec codziennych wydarzeń. Uczuciom smutku, żalu i strachu towarzyszą zaburzenia rytmów biologicznych, takich jak bezsenność, czy brak apetytu itp. Potwierdzenie podejrzeń o chorobie, stawia człowieka przed koniecznością podjęcia radykalnych zmian, na które nie był przygotowany. Dlatego wielu chorych onkologicznie zmaga się również z depresją.

Reakcje na chorobę nowotworową widoczne są w trzech podstawowych sferach funkcjonowania człowieka : poznawczej, emocjonalnej i behawioralnej.

Sfera poznawcza to omawiany często w literaturze psychologicznej obraz siebie i obraz własnej choroby. Obraz siebie to suma poglądów na temat własnej osoby, ciała i jego atrakcyjności, możliwości psychicznych, wad i zalet, pozycji społecznej.
U pacjentów następuje wyraźna zmiana obrazu własnego – „ja realnego”. „Ja idealne” utożsamia się z „ja realnym”. W następstwie takiego myślenia obniża się samoocena człowieka i poczucie własnej choroby rzutuje na zachowanie. Typowym przeżyciem w tym momencie jest szok czyli dezintegracja podstawowych funkcji psychicznych. Tłumienie uczuć nie może być metodą radzenia sobie z szokiem. Taką postawę człowiek może demonstrować wobec osób postronnych, ale wobec siebie musi się przyznać, że jest wytrącony z równowagi. Człowiek w szoku czuje się bardziej wystawiony na ciosy i bardziej podatny na zranienie. Ogromna potrzeba doznania otuchy jest czymś całkiem naturalnym. Choroba nowotworowa to chyba najgorszy szok, jaki może nas spotkać w życiu. Chorzy na raka, którzy przez całe życie maskowali uczucia, własną słabość odczuwają równie fatalnie jak chorobę czy operację. Przeraża ich, że uczucia mogą nimi zawładnąć i spowodować nerwowe załamanie. Silnym negatywnym emocjom towarzyszą zaburzenia wegetatywne. Człowiek buntuje się, wyraża pretensje do losu, otoczenia, personelu medycznego. Do tych uczuć dołączają się bardziej długotrwałe jak depresja, poczucie winy. W okresie leczenia – pooperacyjnym charakteryzuje się większą koncentracją na objawach fizycznych. W samoocenie przeważa krytyczne myślenie o sobie z idealizacją przeszłości i brakiem wiary w możliwości tak jak dawniej.

Na przykład badania przeprowadzone przez M. Adamczak ( 1995 r.) dotyczyły kobiet po amputacji piersi i dowiodły, że adekwatna wiedza o swojej chorobie wyzwala bardziej realistyczną samoocenę, mobilizuje do aktywnego radzenia sobie ze stresem. Nieadekwatna wiedza o chorobie powoduje mniejszy lęk biologiczny zaraz po zabiegu, który jednak nie maleje w ciągu roku po operacji, a dodatkowo w tym przedziale czasu wzrasta poziom lęku społecznego. Intensywność reakcji emocjonalnych zależy od znaczenia jakie pacjent przywiązuje do swojego wyglądu. Poczucie utraty np. kobiecości może prowadzić do odczuwania winy i upokorzenia. Smutek, żal, przygnębienie dopełniają obraz nastrojów jakie są udziałem po operacji. Smutek może być jawny wyrażony poprzez płacz, użalanie się lub utajony widoczny w spowolnieniu psychoruchowym, trudnościami w koncentracji uwagi, zaburzeniach snu, zmienności nastrojów, drażliwości. Przygnębienie może osiągnąć głębokość patologiczną i prowadzić do izolacji od otoczenia, odmowy dalszego leczenia, a nawet prób samobójczych. Takie reakcje mogą wystąpić również, gdy w sposób nagły i brutalny poinformowano o chorobie lub gdy po długim czasie zbyt optymistycznego myślenia okazało się, że prawda nie jest tak różowa.
W procesie przystosowania, przetrwania dużą rolę odgrywają mechanizmy obronne, które nie zmieniają sytuacji zewnętrznej, ale pozwalają przygotować indywidualne formy zmagania się z chorobą (mechanizm radzenia sobie z chorobą) takie jak, np.:
– nie mam raka ( nieświadome zaprzeczenie )
– jestem na wszystko przygotowana ( częściowo świadome tłumaczenie )
– przerzucanie lęku na inne problemy
– znajdowanie nierzeczywistych przyczyn dla obserwowanych objawów.

Jak poradzić sobie z chorobą?

Można to osiągnąć przyjmując następujący plan działania:

1. Tworzyć wspierające związki z innymi ludźmi.
Idealny wspierający związek to taki, w którym chory czuje się bezpiecznie i który daje mu wsparcie w postaci fizycznego kontaktu jak : objęcie, dotyk, okazywanie czułości. Partner powinien znać i rozumieć potrzeby chorego. Ważne jest, aby osoba chora mogła przy partnerze dać ujście swoim uczuciom jak : łzom, smutkowi, gniewowi i strachowi. Prawdziwy wspierający związek powinien dawać nadzieję na przyszłość, przywracając wiarę w siebie, ale przede wszystkim zachęcać do zmian niezbędnych do przeżycia. Wymaga to od partnera wielkiej dojrzałości, by wraz z osobą chorą uczyć się walki z rakiem.
2. Przygotować rodzinę, przyjaciół i krewnych
Najważniejszą tutaj sprawą jest stawienie czoła własnym wewnętrznym odczuciom. W tym celu trzeba radykalnie przewartościować stosunki z otaczającymi ludźmi. Wielu chorych na raka wie jednak, że za bardzo martwią się o swoje rodziny, siebie samych odsuwając na drugi plan. Powinni troszczyć się o nich tak jak do tej pory, ale również znaleźć czas dla siebie. Chory powinien zmieniać się stopniowo, żeby rodzina, krewni i przyjaciele mieli czas na przyzwyczajenie się. Na przykład niech nauczą się nie przeszkadzać choremu w określonych porach dnia a w tym czasie chory poświęci sobie więcej czasu. Powinno to wszystko dla rodziny być zrozumiałe, gdyż chodzi o dobro, zdrowie i życie dla chorego z chorobą nowotworową.
3. Przezwyciężyć szok
Tłumienie uczuć nie może być metodą radzenia sobie z szokiem. Chory musi komuś opowiedzieć, co się dzieje w jego wnętrzu, wypłakać się albo wykrzyczeć, użalić się nad sobą, przyznać się, że czuje się niepotrzebny i bezużyteczny. Ogromna potrzeba doznania otuchy jest czymś całkiem naturalnym. Organizm odruchowo, automatycznie zacznie się mobilizować, żeby sobie poradzić, ale pod warunkiem, że wcześniej przejdzie przez wszystkie wcześniej wymienione reakcje. Z biegiem czasu odzyska kontrolę nad sytuacją i świadomie zacznie kierować swoim losem.
Choroba nowotworowa to chyba najgorszy szok, jaki może nas w życiu spotkać, naturalne emocje są wtedy intensywniej odczuwane.
4. Oswoić się ze zmianami fizycznymi
Główne problemy psychologiczne wiążą się z tym, jak chory postrzega zmiany, które w nim zaszły. Utrata narządu albo jego części jest sama w sobie przeżyciem. Uraz potęguje też świadomość, że stało się to z powodu nowotworu. W grę wchodzą dwie zasadnicze reakcje :
– reakcja na fizyczne zniekształcenie
– niepokój o konsekwencje, jakie może to mieć dla osobistego i seksualnego związku.
Świadomość fizycznego okaleczenia może wywołać intensywne użalanie się nad sobą i odrazę do własnego ciała a także silny stres. Otwarte wyrażanie uczuć związanych z przeżywanym stresem, nienawiścią czy odrazą do samego siebie, czy też nerwowe załamanie powinny występować jedynie na samym początku lub w ciągu kilku miesięcy po operacji lub kuracji. Potem należy dojść ze sobą do ładu i ustalić, co się chce robić przez resztę życia.
5. Zmienić złe nawyki
Przede wszystkim należy zadbać o poprawę ogólnego stanu zdrowia poprzez : zapewnienie płucom dużo świeżego powietrza, unikanie palenia papierosów, zdrową dietę dostarczyć organizmowi niezbędnej energii, minerałów i protein, dzięki czemu może on się lepiej uporać z emocjonalnym i fizycznym szokiem będącym następstwem operacji, naświetlań lub chemioterapii. Warunkiem zdrowia, oprócz zdrowej diety i aktywności fizycznej są również bardzo ważne regularne, codzienne wypróżniania, odbywające się bez jakichkolwiek zakłóceń. Psychika chorego musi się uporać ze stresami wynikającymi z choroby nowotworowej, a ciało potrzebuje odpoczynku, snu.
6. Zmienić psychiczne wzorce dostosowawcze
Walka o przetrwanie w chorobie nowotworowej jest w zasadzie walką między dawnymi, złymi nawykami, a nawykami zdrowszymi. Perspektywa lepszego, dłuższego i zdrowszego życia jest wizją, która świta gdzieś w nieokreślonej przyszłości. Ważna jest poprawa jakości życia oraz znalezienie nowych lepszych sposobów na rozładowanie niepokoju, okazywanie emocji, twórcze życie.
7. Kierować procesem przetrwania
Kierując swoją walkę na przeżycie, chory koncentruje się przede wszystkim na zmianie sposobów wyrażania emocji. Musi zacząć dbać o własne ciało, dając upust emocjom. Osoba chora powinna dogadzać sobie, popełniać błędy i nie przejmować się. Płakać jeśli potrzebuje, przeżywać szczęście, smutek, zły nastrój, gniew czyli wszystkie emocje i uczucia jakich doświadcza i pozwól jej na to.  Tylko tak choremu będzie lepiej, bo emocje odczuwane, to emocje „uwolnione”, a to pomoże jego organizmowi walczyć z chorobą. Im częściej chory tak postępuje, tym większą uzyska kontrolę nad procesem zmiany.

autor: Joanna Wiślicka, psycholog i terapeuta

Bibliografia:
1. Lambley P. – Psychologia raka Warszawa 1995 r.
2. Adamczak M. ; Sęk H. – Znaczenie pojęcia „jakość życia” w opiece psychologicznej pacjentów onkologicznych w: Meyza J. (red) Jakość życia w chorobie nowotworowej Warszawa 1997 r.

Zapraszam do zapoznania się z treścią moich artykułów o podobnej tematyce

Jak wspierać osobę chorą na raka

Jak wspierać osobę chorą na raka?

Nie blokuj czyichś emocji, nie mówmy „nie płacz!”. To jest nieodpowiednie. Każdy z nas ma potrzebę odczuwania i wyrażania uczuć i emocji w sposób dla niego adekwatny. Zabranianie ich wyrażania albo wytworzenie atmosfery napięcia i zawstydzenia jest jedną z najgorszych spraw jakie mogą spotkać chorego, któremu już i tak nie jest łatwo. Blokowane odczucia (emocje + uczucia) na poziomie wewnętrznym, z czasem kumulują się i albo „wybuchamy”, albo energia potrzebna do procesu zdrowienia przekierowana jest do radzenia sobie z odczuciami, wówczas chory nie ma siły do walki, a choroba bierze górę.

Odczucia, czyli wszystkie emocje i uczucia, muszą być rozpoznane (identyfikacja, nazwanie), zaakceptowane (niezależnie od ich znaku + , -) i wyrażone, w przeciwnym razie problemy natury psychicznej (zaburzenia) lub psycho-fizjologicznej (choroby) będą się nawarstwiały lub pogłębiały.

Kilka prostych rad dla osób, które wspierają innych w chorobie nowotworowej:

• Po porostu bądź obecna/ obecny. Powiedz, że jesteś dla chorego i  bądź z nim. Słuchaj i nie oceniaj. Nie próbuj na siłę podnosić na duchu, ani do niczego nie zmuszaj. Nie musisz być superbohaterem czy superbohaterką. Bądź sobą, otocz osobę chorą wsparciem, miłością, czułością i dobrą energią to znaczy dla Niej więcej niż myślisz.
• Towarzysz jej, przy czym jej nie ograniczaj! Każdy chorujący na raka, ma tyle „ograniczeń”, że dodatkowe są dla niego nie do zniesienia. Potrzebuje intymności, ciepła, troski. Zachowaj równowagę pomiędzy byciem blisko, a dawaniem osobistej przestrzeni.
• Nie zapominaj o śmiechu i uśmiechu. W chorobie warto znaleźć przestrzeń na radość, przyjemność, relaks, cuda i cudowności to daje siłę do walki z chorobą, pozwala na chwilę zapomnieć i rozluźnić ciało. „Śmiech to zdrowie”, ma uzdrawiającą moc!
•  Nie wyręczaj we wszystkim chorej osoby, ona też potrzebuje przestrzeni i miejsca dla siebie, oddechu, poczucia, że wciąż jest ważna i może zajmować się nawet prostymi, codziennymi, domowymi, bardzo przyziemnymi obowiązkami. Nadopiekuńczość nie jest wskazana.
• Jeśli masz w sobie gotowość, zachęcaj chorego do rozmowy o jego potrzebach, wysłuchaj dowiedz się, jakie są  oczekiwania wobec Ciebie, czego chce a czego nie. Dokładnie zorientuj się i ustal, w jakie obszary możesz się włączyć, co możesz dla niego zrobić, jak możesz pomóc.
• Zachęć do odpoczynku, zwolnienia nieco tempa, sprawiania sobie drobnych przyjemności, zadbania o siebie. Stworzenia przestrzeni dla niej samej, miejsca wyciszenia, z pozytywną energią, relaksacji, wyrzucenia z siebie negatywnych emocji: złości i bólu.
• Jeśli zauważasz, że chorująca osoba, nie zgłasza się na badania lub rezygnuje z leczenia – interweniuj. Jeśli nie wiesz jak to zrobić albo jest to dla Ciebie trudne, skorzystaj z pomocy psychologa lub skonsultuj się z życzliwym lekarzem.
• Bądź uważny na zachowanie i emocje chorującej osoby. Obniżony nastrój, złość, irytacja, przygnębienie, depresja to niepokojące sygnały, na które powinieneś zareagować. Zachęć bliską Ci osobę do wizyty u psychologa lub psychoonkologa.

W większości przypadków pozytywny skutek terapeutyczny odnosi trwa­nie przy osobie cierpiącej, uważne słuchanie dobrowolnie wypowiadanych przez nią słów, próba ich zrozumienia, ewentualne ukazywanie alternatywnych sposobów postępowania i umacnianie w chorym wiary w to, że jest kimś ważnym i potrzebnym.

Warto pamiętać również o pomocy specjalistów, głównie psychologa, czy terapeuty który jest dostępny nie tylko dla chorego, ale również służy pomocą i wsparciem osobom bliskim i wszystkim zaangażowanym w proces zdrowienia. Nie warto wstydzić się potrzeby pomocy, tylko z niej skorzystać.

Mam nadzieję, że te kilka prostych rad pomogą Ci wytrwać i być oparciem dla chorego. wszystkie one tak naprawdę sprowadzają się do zwykłej ludzkiej obecności… i takiego prawdziwego bycia towarzyszem… a nie przebywania obok…

Jeśli chcesz być wsparciem i towarzyszem osoby chorej powinieneś zadbać też o siebie. Pamiętaj o zachowaniu równowagi i trosce o siebie to konieczne. Nie rób też niczego „na siłę”, ani wbrew sobie.

Autor: Joanna Wiślicka, psycholog, terapeuta

Zapraszam do  zapoznania się z treścią innych artykułów mojego autorstwa z zakresu psychoonkologii i psychologii zdrowia:

https://psychologiabycia.wordpress.com/2013/06/17/konsekwencje-psychologiczne-nowotworow/

https://psychologiabycia.wordpress.com/2013/06/18/rak-psychiki-czyli-znaczenie-psychoonkologii/

https://psychologiabycia.wordpress.com/2020/05/21/jak-madrze-wspierac-osobe-chorujaca-psychicznie/